جشنواره علامه حلی ابزار علمسنج حوزه علمیه است
تقویت نشاط علمی و گسترش روحیه پژوهش در بین طلاب جوان از رسالتهای اصلی جشنواره علامه حلی(ره) است. در همین راستا، دبیرخانه جشنواره برای تدوین ویژهنامه یازدهمین دوره خود نظرات سه تن از صاحبنظران و کارشناسان حوزوی را که در امور اجرایی جشنواره نیز مشارکت دارند، در خصوص وضعیت پژوهش در حوزه و نقش جشنواره در ترویج پژوهشهای حوزوی، دریافت و به شیوه اقتراح تنظیم نموده است. آنچه در پی میآید چکیدهای از این اقتراح است.
مصاحبهشوندگان:
حجتالاسلام والمسلمین محمدصادق فاضل، دبیر جشنواره استانی مازندران
حجتالاسلام والمسلمین وحید هاشمی، دبیر جشنواره استانی قزوین
آقای مرتضی کرامتی، رئیس اداره مجامع و همایشهای پژوهشی حوزههای علمیه خواهران
ـ چگونه میتوان اثربخشی پژوهش در حوزههای علمیه را بیشتر کرد؟
حجتالاسلام والمسلمین فاضل: در قدم اول، باید تعریف پژوهش و کاربردها و ضرورت آن برای اساتید و طلاب مدارس علمیه تبیین شود. بدینمعنا که طلاب باید بدانند که پژوهش چیست، چه کاربردی برای آن متصور است، و انجام آن چه ضرورتی دارد. متأسفانه وقتی صحبت از پژوهش در نزد اساتید و طلاب به میان میآید، ایشان تصور میکنند که باید مقاله بنویسند، در صورتی که پژوهش فرایندی طولانی است که مقاله، تنها یکی از قالبهای ارائه آن است.
باید برای طلاب تبیین شود که منبر یک زیرساخت پژوهشی دارد و الزاماً هر منبری باید ارائه نتایج یک پژوهش باشد. مبلّغین باید بدانند که اگر میخواهند سخنرانی تأثیرگذارتری داشته باشند، حتماً باید چند ساعت، بر اساس یک فرایند، پژوهش انجام دهند و مدل ارائه آن را نیز از پژوهش بگیرند.
باید برای اساتید تشریح کرد که اگر دغدغه یادگیری طلاب را دارند، از طریق مشارکت دادن آنها در امر آموزش، میتوانند میزان یادگیری آنها را افزایش دهند و این امر از طریق آموزش پژوهش به طلاب سهلتر میشود.
همچنین باید برای طلاب تشریح کرد که برای تمدنسازی اسلامی که مقام معظم رهبری ـ مد ظلّه العالی ـ بر آن تأکید بسیار دارند، راهی به جز استنباط و استخراج آموزههای دینی از منابع دینی وجود ندارد و روش این استنباط و استخراج را پژوهش متکفل است.
حجتالاسلام والمسلمین هاشمی: به نظر یکی از دلایل اصلی عدم اثربخشی کافی پژوهش در میان طلاب حوزههای علمیه، انتخاب نکردن موضوعات کاربردی و بهروز توسط طلاب است که خود به خود باعث کاهش انگیزه های پژوهشی و در پی آن کاهش اثربخشی پژوهش خواهد شد، زیرا زمانی که موضوع تحقیق مبتلابه جامعه و روز نباشد، شخص دچار نوعی سردی و کاهش انگیزه ناشی از عدم تأثیر محسوس نتیجه تحقیقش خواهد شد.
به عنوان راهحل اولیه در این مورد می توان به مشاورههای تخصصی جهت انتخاب موضوعات کاربردی و در عین حال اصیل توسط معاونین پژوهش به طلاب جوان اشاره کرد؛ به طوری که با شناخت از روحیات و علایق طلبه و همچنین علومی که فراگرفته است و همینطور نیاز روز، موضوعات مرتبط به او پیشنهاد شود. به این طریق طلاب با انگیزه مضاعف سراغ حل موضوعات و مشکلات جامعه با نگاه عمیق به موضوعات دینی خواهند رفت و در پی آن اثر محسوس نتیجه زحمات خود را دیده و در نتیجه اثربخشی پژوهش در حوزهها افزایش خواهد یافت.
آقای کرامتی: یکی از مؤلفههای مؤثر در این زمینه، ارزیابی میزان اثربخشی با توجه به امکانات، محدودیتها و انتقال آن به پژوهشگران است که نیاز به سازوکار مدون و راهبردی دارد.
ارزیابی صحیح میتواند تعامل با جامعه هدف را افزایش داده و علاوه بر ایجاد انگیزه در پژوهشگران، امکان مدیریت هرچه بیشتر منابع و اولویتگذاری صحیح در انتخاب روش و اصلاحات لازم را فراهم آورد.
برای تعیین میزان اثربخشی، قبل از هر چیز لازم است اهداف به درستی تبیین و شناخته شوند که از مهمترین اهداف معاونت پژوهش حوزههای علمیه خواهران میتوان به نظریهپردازی و تولید علوم انسانی مبتنی بر اسلام و معارف اهلبیت(ع) و ترویج و گسترش فرهنگ پژوهش و تولید دانش اشاره نمود.
این معاونت بر اساس ارزیابیهای انجام شده، درصدد است با ارتقاء محتوا و استفاده از شیوههای نوین برای تربیت نیروی انسانی و مدیریت منابع و اعتبارات، در جهت تحقق اهداف تعیین شده گام بردارد و امید است نتیجه آن به تربیت طلابی دغدغهمند و مسلح به دانش تحقیقاتی روزآمد بینجامد که به نگارش آثار تحقیقی در راستای حل معضلات جامعه و چالشهای علمی در حوزه علوم اسلامی بپردازند.
ـ تأثیر و نقش جشنواره علامه حلی(ره) در اهداف پژوهشی حوزه و همچنین هدایت و انگیزهبخشی به فعالیتهای پژوهشی طلاب جوان چه بوده است؟
حجتالاسلام والمسلمین فاضل: بر اساس تحقیقاتی میدانی در چهار دوره برگزاری جشنواره علامه حلی(ره) در استان مازندران، به وضوح دیده میشود که جشنواره علامه حلی(ره) در «دست به قلم شدن» طلاب نقش زیادی داشته است؛ به گونهای که در ابتدای شروع فراخوان جشنواره علامه حلی(ره)، طلاب مدارس علمیه از سرتاسر استان مازندران تماس میگیرند و درخواست راهنمایی مقاله برای شرکت در جشنواره را دارند. همین امر نشان از موفقیت جشنواره علامه حلی(ره) در ترویج پژوهش است.
علاوه بر اینکه شرکت طلاب در چندین دوره جشنواره علامه حلی(ره) استان مازندران، سبب شده است که هر طلبه، پس از برطرف کردن نواقص آثار قبل خود، بر کیفیت اثرش افزوده شود. همین مسأله موجب شده تا شاهد رشد کیفی آثار پژوهشی استان مازندران در دورههای اخیر باشیم؛ به گونهای که امروزه تعداد قابلتوجهی از طلاب و اساتید در حال تدوین آثار پژوهشی با رتبه علمی ـ پژوهشی هستند؛ در صورتی که در ابتدای فعالیت جشنواره علامه حلی(ره) بعید به نظر میرسید که طلاب بتوانند حتی مقاله علمی ـ ترویجی یا همایشی تولید کنند. به جرأت میتوان بخش عمده این موفقیت را مرهون برگزاری جشنواره علامه حلی(ره) و رشد فزاینده فعالیت آن دانست.
حجتالاسلام والمسلمین هاشمی: جشنواره علامه حلی(ره) فرصت مناسبی جهت نیل به اهداف چندگانه پژوهشی است که از این میان ایجاد انگیزه پژوهش به واسطه در معرض دید قرار گرفتن، توجه مسئولین به آثار طلاب، تشویق آثار برتر و همچنین تقویت مهارتهای پژوهشی طلاب توسط اساتید ارزیاب به واسطه ارزشیابیهای توصیفی، یکی از مهمترین این اهداف است که استفاده از فرصت جشنواره میتواند به تقویت هرچه بیشتر این امر کمک کند.
البته یکی دیگر از کارکردهای جشنواره علامه حلی(ره) سنجش علمی شرکتکنندگان است که میتوان از آن به عنوان ابزار علمسنج حوزه علمیه نام برد که در جهت ارزیابی سطح علمی حقیقی طلاب نیز مورد استفاده قرار میگیرد و این همان نقصانی است که در مبحث آموزش به دلیل عدم امکان ارزیابی حقیقی سطح دانش و تنها ارزیابی محفوظات همیشه وجود داشته و دارد که از طریق پژوهش تا حد زیادی قابل رفع است.
آقای کرامتی: پژوهش جایگاهی والا در توسعه و تعمیق مرزهای دانش، شناخت مشکلات و مسائل جامعه و عرضه راهکار برای حل آنها دارد. حوزههای علمیه به جهت موقعیت و نقش خاص خود، مسئولیت خطیری در این رابطه بر عهده دارند. جشنوارههای پژوهشی حوزه، بستری مناسبی برای پویایی، رشد و تقویت نشاط علمی طلاب و رقابت برای تولید آثار فاخر بوده و تجلی تلاش طلاب در جهت تبادل اندیشه، ارائه یافتهها و نظریههای جدید و نیز شناخت مشکلات و عرضه راهکار برای حل آنها است. در این راستا، جشنواره علامه حلی(ره) گامهایی برداشته است، از جمله هویتبخشی به تحقیقات طلاب جوان، ترویج علمباوری و… و در این زمینه کافی است نگاهی مقایسهای به آمار و ارقام و کیفیت آثار در دورههای ابتدایی جشنواره با چند دوره اخیر بیاندازیم تا به این مهم واقف شویم. البته این جشنواره به مانند هر فعالیت دیگری بدون نقص نبوده و احتیاج به تحلیل و آسیبشناسی دارد.
ـ عمدهترین آسیبهای مباحث پژوهشی طلاب جوان را در چه میدانید؟
حجتالاسلام والمسلمین فاضل: چند آسیب در مدارس علمیه مشاهده میشود که به دو آسیب مهم آن اشاره میشود:
الف. غالب مدارس علمیه فاقد معاون پژوهش هستند و اغلب افرادی هم که به عنوان معاون پژوهش در مدرسه معرفی میشوند، به دلیل مشغلههای کاری (مانند معاونت آموزش، معاونت تهذیب و…) و یا به دلیل تدریس فراوان، فرصت مدیریت پژوهشی در مدارس را پیدا نمیکنند. در صورتیکه ترویج پژوهش در حوزه به یک انقلاب نیاز دارد و یک انقلاب برای به ثمر رسیدن نیازمند صرف نیرو و زمان بسیار است. بنابراین، یکی از دلیلهایی که پژوهش در حوزههای رونق نمییابد، نبود نیرویی است که خودش را وقف پژوهش کند و برای ترویج پژوهش تلاش شبانهروزی داشته باشد.
ب. غالب اساتیدی که روش تحقیق را در حوزههای علمیه تدریس میکنند، در هنگام برگزاری کارگاه، به تشریح ساختار مقاله میپردازند و فرایند روش تحقیق که فرایندی سخت و پیچیده است را آموزش نمیدهند. و از آنجا که ساختار مقاله بدون روش تحقیق یک امر انتزاعی و ذهنی خواهد بود، غالبِ قریب به اتفاق طلابی که از کارگاه روش تحقیق خارج میشوند احساس عدم رضایت میکنند.
حجتالاسلام والمسلمین هاشمی: یکی از عمدهترین آسیبها عدم اولویتدهی به پژوهش در ابتدا توسط اساتید و مدیران و سپس توسط خود طلاب است؛ به طوری که در گذشته بسیار شاهد این مسأله بودیم که اگر طلبهای نمره امتحانی درسی را به حد نصاب نمیرساند مورد پیگیری و دقت قرار میگرفت، اما اگر همین طلبه به پژوهش اهمیت نمیداد به صورت جدی به آن توجه نمیشد که البته با رویکردهای جدید معاونت پژوهش تا حد زیادی از این آسیب کاسته شده است.
یکی از راهحلها، اولویتدهی یکسان و ضریب یکسان نمرات بخش آموزش و پژوهش است. با این روش،00 ضرورت امر پژوهش از ابتدا برای طلاب نهادینه خواهد شد و پس از آن، ارزیابی صحیح پژوهشها به نحوی که تلاش طلاب دیده شده و پاسخ داده شود.
آسیب دیگری که نباید از آن غافل شویم و باید شجاعانه با آن روبهرو شده و راهحلی برایش بیابیم، سطح پژوهشی پایین تعداد قابلتوجهی از اساتید است؛ به نحوی که گاهی حتی پاسخگوی نیاز اولیه طلاب نیستند، چه رسد به ایجاد انگیزه پژوهش و یا آموزش روش صحیح و ساختار یک پژوهش هدفمند که یکی از دلایل آن عدم اهتمام اساتید به انجام پژوهش در کنار تدریس است.
میتوان این مسأله را تا حدود زیادی با برگزاری دورههای پژوهشمحور و کارگاههای مهارتی و همچنین تشویق اساتید جهت اهتمام به امر پژوهش حل نمود.
آقای کرامتی: الحمدالله طلاب جوان، با انگیزه و دغدغهمند در حال پیشرفت و ارتقای پژوهشها و تحقیقات خود هستند و روز به روز بر کیفیت آثار تولیدی افزوده میشود. البته در این مسیر، پژوهشهای طلاب با نواقص و آسیبهایی نیز مواجه است که از جمله آنها میتوان به عدم توجه به مسأله تولید علم، تکراری بودن و کاربردی نبودن برخی موضوعات، کپیبرداریهای بدون ضابطه، استفاده زیاد از منابع اینترنتی، بهرهگیری از منابع دست چندم، عدم آشنایی کامل با چارچوبها و ساختارهای علمی نگارش مقاله، دقت کافی نداشتن به نکات ادبی و ویرایشی و… اشاره کرد که میتوانند با در نظر گرفتن محورهای زیر بر غنای آثار افزوده و آسیبها را به حداقل برسانند:
نهادینهسازی خودباوری علمی، تثبیت جایگاه پژوهش و شأن پژوهشگری به عنوان یک موقعیت ممتاز اجتماعی، آموزش نظری و عملی مهارتهای پژوهشی، توجه جدی به مسألهمحوری و انجام پژوهشهای کاربردی، به کارگیری سبکهای نوین پژوهش و تحقیق، گرایش به نقد و نوآوری علمی، دوری از هرج و مرج علمی، تقویت روحیه جهادی در تولید علم، توسعه مطالعات به خصوص مطالعه مقالات علمی مندرج در فصلنامهها و سایتهای معتبر و دارای درجه علمی، رعایت ادبیات فنی و صوری در متن و در نهایت، بهرهگیری از راهنماییها و تجارب اساتید پژوهشی صاحبنظر و دلسوز در وادی تحقیق که بیشک به بالا بردن سطح آثار، کمک شایانی خواهد نمود.
