آیا بورس یک نوع قمار است؟ و یا حکم شرعی بورس چیست؟

اشاره: چندی ‌است که سرمایه‌گذاری در بازار بورس و خرید سهام غوغای زیادی در جامعه به پا کرده و حتی پای مردم عادی نیز به آن باز شده است؛ دو مسأله‌ای که در بورس می‌توانند حائز اهمیت باشند مشروعیت و کارآمدی آن برای نجات کشور از وضعیت فعلی است.

به بیان دیگر از یک طرف قوانین جمهوری اسلامی ایران براساس مبانی و احکام شرعی بنا نهاده شده، در نتیجه معاملاتی که از طریق بورس صورت می‌گیرد باید واجد مجوز شرعی باشند؛ بر همین اساس، سؤالات بی‌شماری در زمینه حکم شرعی بورس و آداب و احکام مربوط به انجام معاملات در آن پرسیده می‌شود.

باید توجه داشت نوع استفتائی که از مراجع عظام تقلید می‌شود، بسیار اهمیت دارد، وظیفه اصلی مراجع، بیان حکم استفتائی است که از آن‌ها می‌شود، نه موضوعی که در متن واقع پیاده می‌شود؛ به عنوان مثال می‌گویند: «مسکرات حرام است»، پس هر چه که مسکر (مست کننده) شد، حرام می‌شود، حال اگر کسی انتظار داشته باشد که مراجع تک تک نوشیدنی‌های این عالم را نام ببرند و بگویند که حرام است یا خیر؟ انتظار بی‌جایی است؛ احکام معاملاتی مانند بورس نیز همین‌طور است.

بیش‌تر سؤال‌هایی که پیرامون بورس پرسیده می‌شوند به صورت کلی هستند، مثلا می‌پرسند آیا بورس یک نوع قمار است؟ و یا حکم شرعی بورس چیست؟ در این صورت مراجع به تناسب همان اصول کلی، فتوا می‌دهند؛ اما سؤالی که نباید از آن غافل بود این است که آیا بورسی که در متن این سؤال‌ها وجود دارد با آنچه که در واقعیت هست، یکسان هستند؟

از طرف دیگر، در حالی که کشور از تحریم‌های ظالمانه رنج می‌برد و ویروس منحوس کرونا نیز دامن‌گیر ملت شریف ایران شده است، اقتصاد دان‌ها برای رهایی از وضعیت نامساعد اقتصادی راهکار‌های مختلفی را مطرح می‌کنند که یکی از آن‌ها بورس است.

نهادی که اگر ساماندهی مناسبی داشته باشد، قطعا می‌تواند به وضعیت کشور کمک قابل توجهی کند، اما سؤال این است که چرا علی رغم رشد بی سابقه شاخص بورس، وضعیت تغییری نکرده است؟! آیا بورس توان کافی برای این امر ندارد؟

در همین راستا حجت الاسلام غلامعلی معصومی نیا، عضو شورای فقهی بورس و استاد حوزه و دانشگاه در عرصه اقتصاد در گفت‎و‎گویی با خبرنگار سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، داشته و در گفتاری کوتاه به این دو نکته مهم پاسخ داده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

پول‌های سرگردان در اقتصاد ما بسیار زیاد است؛ برخی از صاحبان این پول‌ها (مردم عادی) می‌توانند با این پول کار کنند و برخی نمی‌توانند و به طور طبیعی به دنبال جایی می‌گردند که از پول خود سودی به دست آوردند. چند ماهی است که مسأله بورس مطرح شده است که پیرامون آن سؤالات زیادی می‌شود.

در این خصوص دو بُعد قابل بررسی است؛ بُعد اول این است که خرید بورس از نگاه شرع چه حکمی دارد؟ پاسخ روشن است؛ به فتوای مراجع تقلید و فقها خرید سهام عادی به شرط اینکه آن شرکت یا مؤسسه‌ای که سهامش ارائه می‌شود، فعالیت اقتصادی حرامی نداشته باشد، حلال است.

این در مقام استفتاء است؛ اما سؤال این است که آیا در بورس فعلی شرایط عادی است؟ آیا خرید و فروش در بورس شبیه خرید و فروش کالای معمولی است که انسان کالایی را خرید و فروش می‌کند؟ به بیان دیگر، بورس ابعاد مختلفی دارد؛ یک بعد این است که آیا اصلا بورس ساختار مطلوبی است؟ آیا بورس اسلامی داریم؟ آیا بورس ویژه نظام سرمایه داری است؟ اما بحث دیگر این است که بر فرض بپذیریم بورس فی نفسه با موازین اسلامی سازگار است و به نفع مملکت است حال در شرایط فعلی چگونه است؟

ما در این مقوله بعد دوم را بررسی می‌کنیم؛ از روز اولی که بورس در ایران تأسیس شد، تا سال ۱۳۹۸ شاخص بورس ۳۰۰ هزار واحد شد. از آبان ۱۳۹۸ تاکنون شاخص تا دو میلیون واحد بالا رفت، یعنی هفت برابر شد! وارد شدن این حجم از پول به بورس، می‌تواند قسمت عمده‌ای از اقتصاد ایران را ـ حتی در شرایط فعلی ـ بسازد!

اگر این پول‌ها درست سامان دهی شود می‌تواند قسمت زیادی از اقتصاد ما را درست کند. این در حالی است که اگر شاخص تولید را نگاه کنیم مرتبا در مجموع منفی است! آری بعضی از شرکت‌ها از این پول در رونق تولید خود استفاده می‌کنند، اما در ملاک ما برای ارزیابی مجموع تولید است، که منفی است.

سؤال این است که این پول زیادی که وارد بورس شده، کجا رفته است؟ سازمان بورس و اوراق بهادار شفاف سازی کند که پول عظیمی که وارد «شستا» شده، در کجا هزینه شده است؟ اگر این پول صرف تولید شده، پس چرا شاخص تولید منفی است؟ و اگر این پول وارد تولید نشده است (که در مجموع نشده)، دلیل آن چیست؟

می‌توان گفت علت این است که ساختار، ساختار سفته بازانه است، از مراجع تقلید استفتاء می‌کنند که آیا خرید و فروش در بورس جایز است، آن‌ها می‌گویند جایز است در حالی که آن‌ها از ظرف این خرید و فروش سؤالی نمی‌کنند.

سؤال صحیح این است که در این بازار سرمایه، که برخی از شرکت‌ها اصلا وجود ندارند یا ورشکسته اند یا تولیدشان منفی است، آیا خرید و فروش جایز است؟ الان قسمت عمده بازار سرمایه، دست حقوقی‌ها و افراد خاص است، البته دولت نیز در اینجا سود برده است، منتهی افراد خاص و حقوقی‌ها سود کلانی برده اند.

آیا این رشد تولید است؟ حتی اگر بتوان پذیرفت که می‌توان بورس را اسلامی کرد (که ما نمی‌پذیریم بلکه ذات این نهاد را با دلیل دارای اشکال می‌دانیم)، این نحوه از بورس را چگونه باید توجیه کرد؟

نکته قابل توجه این است که امروزه یکی از مشارکت کنندگان در بورس، بانک‌ها هستند! برخی می‌گفتند که وقتی مردم در بورس وارد شوند قیمت ارز و سکه کنترل می‌شود، ما گفتیم که یکی از مداخله گران در بازار سرمایه بانک‌ها هستند، یعنی وقتی مردم عادی سهام می‌خرند پول‌شان در بانک قرار می‌گیرد.

از طرفی با رفتار گله‌ای در بورس صحنه کاذب به وجود می‌آید، قیمت‌ها بدون دلیل بالا می‌رود و بخش واقعی از بخش مالی جدا می‌شود چراکه این پول وارد تولید نمی‌شود و در نتیجه بورس تخریب می‌شود، و از طرفی بانک‌ها با همین پول در بازار سکه و ارز وارد می‌شوند! حال وقتی ساختار این بازار سرمایه دچار مشکل است، چگونه می‌توان آن را توجیه کرد؟

در این شرایط یک راه حل بیش‌تر وجود ندارد و آن این است که با استفاده از دلسوزان، یک نهاد مالی و پولی را طراحی کنیم که این پول‌ها وارد بخش واقعی بازار شود، نه مانند بازار ثانویه‌ای که امروزه وجود دارد.